Orzeczenie: Janko Rottmann przeciwko Freistaat Bayern
Analiza wyroku z dnia 2 marca 2010r. C-135/08 w sprawie Janko Rottmann przeciwko Freistaat Bayern - pozbawienie obywatelstwa nabytego przez podstęp, w kontekście pozbawienia obywatelstwa UE
Analiza wyroku z dnia 2 marca 2010r. C-135/08 w sprawie Janko Rottmann przeciwko Freistaat Bayern - pozbawienie obywatelstwa nabytego przez podstęp, w kontekście pozbawienia obywatelstwa UE
J. Rottman urodził się w Grazu (Austria) i nabył tamtejsze obywatelstwo. Kilka lat później (po wszczęciu przeciwko niemu śledztwa przez sąd regionalny do spraw karnych w Grazu) przeprowadził się do Monachium. Rok po wydaniu nakazu aresztowania (t.j w 1998) skarżący wystąpił z wnioskiem o nadanie mu obywatelstwa niemieckiego. Zataił jednak informację o toczącym się przeciwko niemu śledztwie. W styczniu 1999 r. otrzymał obywatelstwo niemieckie i zgodnie z prawem austriackim, w postępowaniu sądowym przed sądem krajowym, utracił obywatelstwo austriackie. W sierpniu 1999 austriackie władze poinformowały odpowiednie organy w Monachium o nakazie aresztowania Rottmanna. Po wysłuchaniu skarżącego, w lipcu 2000 r. Freistaat Bayern (sąd krajowy I instancji) postanowił cofnąć z mocą wsteczną nadanie skarżącemu obywatelstwa. Uzasadniono to zatajeniem informacji o toczącym się przeciwko niemu śledztwie. Uznano również, że nabycie obywatelstwa niemieckiego nastąpiło przy użyciu podstępu. Sąd administracyjny Bawarii uznał, iż cofniecie nadania obywatelstwa jest zgodne z prawem niemieckim, nawet w przypadku, gdy zainteresowany stałby się bezpaństwowcem.
Skarżący wniósł odwołanie do federalnego sadu administracyjnego. Sąd odwoławczy uznał, iż w omawianym przypadku nadanie obywatelstwa było od początku niezgodne z prawem. Podkreślono również, że gdyby prawo Unii przewidywało obowiązek rezygnacji z cofnięcia nadanego obywatelstwa uzyskanego na skutek podstępu, naruszyło by to istotę uznanej w art. 17 ust. 1 WE autonomii państw członkowskich w zakresie kształtowania reguł stosowania prawa dotyczącego obywatelstwa. Sąd miał jednak wątpliwość czy status bezpaństwowca i utrata wcześniej nabytego legalnie obywatelstwa Unii związana z wycofaniem nadania obywatelstwa jest zgodna z prawem wspólnotowym. Postanowił więc zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości z dwoma pytaniami prejudycjalnymi. Pierwsze z nich dotyczyło wątpliwości czy prawo wspólnotowe stoi na przeszkodzie utraty obywatelstwa Unii i stania się bezpaństwowcem wskutek cofnięcia zgodnej z prawem krajowym decyzji o nadanie obywatelstwa w połączeniu z brakiem przywrócenia pierwotnego obywatelstwa. Drugie pytanie dotyczyło informacji czy państwo, które uchyliło decyzje o nadaniu obywatelstwa ma obowiązek trwałego lub tymczasowego odstąpienia od uchylenia tej decyzji lub czy państwo, którego obywatelstwo pierwotnie posiadała osoba ma obowiązek takiego stosowania prawa krajowego, aby wskazany skutek prawny nie nastąpił.
Trybunał stwierdził, że w chwili wydania decyzji w sprawie cofnięcia obywatelstwa Rottmanna był on obywatelem Niemiec. Tym samym mamy tu do czynienia z sytuacją nie związaną z prawem unijnym - państwo członkowskie podjęło jedynie decyzje w sprawie jednego ze swoich obywateli. Nie stanowi bowiem samo w sobie elementu trans granicznego, że skarżący skorzystał wcześniej z prawa do swobodnego przemieszczania się. Przypomina również, że zgodnie z utrwalonym już orzecznictwem (Micheletti i In C-179/98) określenie przesłanek nabycia i utraty obywatelstwa należy zgodnie z prawem międzynarodowym do kompetencji własnej państw członkowskich. Trybunał zaznaczył jednak, że fakt, iż dana dziedzina należy do zakresu właściwości państw członkowskich nie stoi na przeszkodzie, żeby w sytuacjach objętych prawem Unii rozpatrywane normy prawa krajowego były zgodne z tym prawem. W związku z tym, iż na skutek utraty obywatelstwa krajowego skarżący znajdzie się w sytuacji, która może spowodować utratę statusu przyznanego w art. 17 WE sprawa ta należy do zakresu prawa Unii. W związku z tym Trybunał uznał, iż państwa członkowskie powinny wykonywać swoje kompetencje w dziedzinie dotyczącej obywatelstwa z poszanowaniem prawa Unii. Nie narusza to zasady, zgodnie z którą państwa mają w tej materii kompetencje wyłączne. Ustanawia również zasadę, iż w przypadku obywatelstwa Unii wykonywanie tych uprawnień podlega kontroli sądowej prowadzonej w świetle prawa unijnego. W wyroku zaznaczono, że państwo ma prawo chronić szczególny stosunek solidarności i lojalności pomiędzy nim samym, a jego obywatelami. Jest to zgodne również z konwencją w sprawie ograniczenia bezpaństwowości (art. 8 ust 2). Podobnie Europejska Konwencja o obywatelstwie nie zakazuje państwu pozbawienia jednostki obywatelstwa, nawet jeśli wskutek tego stanie się ona bezpaństwowcem, w przypadku gdy obywatelstwo to zostało nabyte na skutek oszustwa. Jest to również zgodne z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka.
Trybunał zauważył również, że w przypadku kiedy z utrata obywatelstwa wiąże się z obywatelstwem Unii, sąd krajowy powinien zbadać, czy przedmiotowa decyzja w sprawie cofnięcia przyznania obywatelstwa jest zgodna z zasadą proporcjonalności co do konsekwencji (w świetle prawa unijnego i krajowego) jakie pociąga za sobą w odniesieniu do sytuacji osoby zainteresowanej,. Należy wziąć pod uwagę konsekwencje w odniesieniu do członków rodziny, zbadać, czy utrata obywatelstwa jest uzasadniona w stosunku do powagi popełnionego przez tą osobę naruszenia, czasu, który upłynął pomiędzy wydaniem decyzji w sprawie nadania obywatelstwa a decyzją w sprawie jego wycofania oraz możliwość przywrócenia osobie zainteresowanej obywatelstwa państwa jej pochodzenia. Państwo, którego obywatelstwo zostało nabyte przy pomocy podstępu nie jest zobowiązane do odstąpienia od cofnięcia nadania obywatelstwa tylko dlatego, że osobie zainteresowanej nie zostało przywrócone obywatelstwo państwa pierwotnego. Trybunał stwierdził również (w kwestii drugiego pytania prejudycjalnego), że to władze austriackie będą musiały ewentualnie wydać decyzję w sprawie tego, czy skarżący przed sadem krajowym odzyska swoje pierwotne obywatelstwo, a w razie potrzeby sąd austriacki orzeknie w kwestii zgodności z prawem tej decyzji w świetle analizowanego wyroku.
Jak można wywnioskować z wyroku Trybunał stanął na stanowisku, że art. 17 WE nie stoi na przeszkodzie cofnięcia przez państwo członkowskie obywatelstwa jeżeli zostało uzyskane na skutek podstępu. Należy jednak podejmując taka decyzję przestrzegać zasady proporcjonalności.
Jak zauważa dr A. Bodnar „prawo wspólnotowe pierwotne nie zawiera definicji obywatelstwa Unii Europejskiej. Przepisy TWE jedynie deklarują ustanowienie obywatelstwa Unii(..)”. Autor podkreśla dalej, że „nie jest możliwe posiadanie obywatelstwa Unii bez jednoczesnego posiadania obywatelstwa państwa członkowskiego.” zaznacza jednak, że jest to temat dyskusyjny w doktrynie. Podobne wątpliwości pojawiły się w kwestii, czy państwa członkowskie mogą pozbawić obywatelstwa krajowego, kiedy skutkuje to pozbawieniem obywatelstwa Unii. Wyrok Trybunału rozwiązał wszelkie wątpliwości, potwierdzając dominujący w doktrynie pogląd , że utrata obywatelstwa krajowego pociąga za sobą utratę obywatelstwa Unii oraz, że możliwe jest pozbawienie obywatelstwa krajowego z pozbawieniem obywatelstwa Unii. Trybunał ustalił również ograniczenia jakim podlega swoboda państw w decydowaniu o pozbawieniu obywatelstwa, wyraził bowiem zgodę na pozbawienie obywatelstwa państwa członkowskiego (nawet jeżeli skutkuje to utratą obywatelstwa Unii Europejskiej) jedynie przy zastosowaniu zasady proporcjonalności. Jest to kwestia istotna, gdyż nie zawsze będziemy mieli do czynienia z sytuacją kiedy ktoś ucieka się do podstępu chcąc nabyć obywatelstwo innego państwa tylko po to, aby nie móc odpowiadać za popełnione przestępstwo. Jednoznaczne stwierdzenie Trybunału, że każdy podstęp może skutkować pozbawieniem obywatelstwa byłoby zbyt ogólne i szkodliwe dla innych skarżących. Trybunał podkreślił też autonomię państw w kwestiach nie objętych kompetencjami Wspólnoty, potwierdził jednak swoje kompetencje do badania spraw z zakresu pozbawiania obywatelstwa. Uznał bowiem, że jeżeli jakieś działania w pływają bezpośrednio na sytuację obywatela w perspektywie prawa Wspólnotowego, to ETS jako organ sadowy Unii ma prawo to kontrolować. Mamy więc do czynienia (w pewnym sensie) z rozszerzeniem kompetencji Trybunału w tym zakresie. Może to skutkować stworzeniem wspólnych dla całej wspólnoty standardów w kwestii obywatelstwa.
Analizowana sprawa porusza również inny, bardzo ważny problem, mianowicie wpływu decyzji organów państwa na sytuacje jednostki w ramach WE. Trybunał wyjaśnia, że zgoda na badanie niektórych kwestii w kontekście prawa Unii Europejskiej nie narusza swobody państw. Wyrok ten może również w przyszłości pomóc ustalić kiedy w stosunkach obywatel - państwo mamy do czynienia z naruszeniem tylko prawa wewnętrznego, a kiedy już wspólnotowego (kwestia wcześniejszego skorzystania przez pana Rottmanna z prawa do swobody przemieszczania się). Istotą problemu jest bowiem, czy w danym momencie mamy do czynienia ze skutkiem skorzystania ze swobód gwarantowanych przez Wspólnotę lub czy analizowane działanie/ zaniechanie wywoła skutki w sferze prawa Unii.
Wyrok można uznać za przełomowy również z innego powodu. Dotychczasowe regulacje dotyczące obywatelstwa rzadko regulowały sytuacje związane z pozbawieniem obywatelstwa. Co prawda art. 15 pkt 2 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka stanowi, iż „Nie wolno nikogo pozbawić samowolnie obywatelstwa” należy się jednak zastanowić, czy w analizowanej sytuacji mamy do czynienia z „samowolnym pozbawieniem”. Wydaje się, iż nie, gdyż władze niemieckie działały zgodnie z krajowymi przepisami regulującymi tą kwestię. Bezpośrednio problematykę pozbawienia obywatelstwa porusza art. 7 Europejskiej konwencji o obywatelstwie, w której jednym z enumeratywnie wyliczonych warunków pozbawienia obywatelstwa ex lege jest nabycie obywatelstwa za pomocą oszustwa.
Jak zauważa prof. J. Jagielski „obywatelstwo jest jednym z podstawowych elementów kształtujących publiczny status osoby fizycznej, w dalszej kolejności oznaczający konkretne sytuacje jednostki wróżonych dziedzinach.”. Stąd tak ważne jest ustalenie sytuacji, w których państwo może nadać lub pozbawić obywatelstwa, tym bardziej jeśli wpływa to na prawa jednostki związane z jej pozycją w Unii Europejskiej. Analizowany wyrok ułatwił to zadanie. Ukazał również, iż prawo Trybunału Sprawiedliwości do badania danej sprawy coraz częściej musi się odnosić do kwestii pozornie nie objętych kompetencją prawa Wspólnotowego. Wyroki TS podkreślają jednak, że nawet najmniejszy skutek wykraczający poza prawo wewnętrzne przyznaje mu właściwość do badania danej sprawy.
Magdalena Sadowska
1) A. Bodnar, Obywatelstwo wielopoziomowe w europejskiej przestrzeni konstytucyjnej, Warszawa, 2006.
2) J. Galster, C. Mik, Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego. Zarys wykładu. Toruń 1996; J.Barcik, A. Bentkowska, Prawo Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony, Warszawa 2008
3) J. Jagielski, Obywatelstwo Polskie- zagadnienia podstawowe, Warszawa 1998
J. Rottman urodził się w Grazu (Austria) i nabył tamtejsze obywatelstwo. Kilka lat później (po wszczęciu przeciwko niemu śledztwa przez sąd regionalny do spraw karnych w Grazu) przeprowadził się do Monachium. Rok po wydaniu nakazu aresztowania (t.j w 1998) skarżący wystąpił z wnioskiem o nadanie mu obywatelstwa niemieckiego. Zataił jednak informację o toczącym się przeciwko niemu śledztwie. W styczniu 1999 r. otrzymał obywatelstwo niemieckie i zgodnie z prawem austriackim, w postępowaniu sądowym przed sądem krajowym, utracił obywatelstwo austriackie. W sierpniu 1999 austriackie władze poinformowały odpowiednie organy w Monachium o nakazie aresztowania Rottmanna. Po wysłuchaniu skarżącego, w lipcu 2000 r. Freistaat Bayern (sąd krajowy I instancji) postanowił cofnąć z mocą wsteczną nadanie skarżącemu obywatelstwa. Uzasadniono to zatajeniem informacji o toczącym się przeciwko niemu śledztwie. Uznano również, że nabycie obywatelstwa niemieckiego nastąpiło przy użyciu podstępu. Sąd administracyjny Bawarii uznał, iż cofniecie nadania obywatelstwa jest zgodne z prawem niemieckim, nawet w przypadku, gdy zainteresowany stałby się bezpaństwowcem.
Skarżący wniósł odwołanie do federalnego sadu administracyjnego. Sąd odwoławczy uznał, iż w omawianym przypadku nadanie obywatelstwa było od początku niezgodne z prawem. Podkreślono również, że gdyby prawo Unii przewidywało obowiązek rezygnacji z cofnięcia nadanego obywatelstwa uzyskanego na skutek podstępu, naruszyło by to istotę uznanej w art. 17 ust. 1 WE autonomii państw członkowskich w zakresie kształtowania reguł stosowania prawa dotyczącego obywatelstwa. Sąd miał jednak wątpliwość czy status bezpaństwowca i utrata wcześniej nabytego legalnie obywatelstwa Unii związana z wycofaniem nadania obywatelstwa jest zgodna z prawem wspólnotowym. Postanowił więc zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości z dwoma pytaniami prejudycjalnymi. Pierwsze z nich dotyczyło wątpliwości czy prawo wspólnotowe stoi na przeszkodzie utraty obywatelstwa Unii i stania się bezpaństwowcem wskutek cofnięcia zgodnej z prawem krajowym decyzji o nadanie obywatelstwa w połączeniu z brakiem przywrócenia pierwotnego obywatelstwa. Drugie pytanie dotyczyło informacji czy państwo, które uchyliło decyzje o nadaniu obywatelstwa ma obowiązek trwałego lub tymczasowego odstąpienia od uchylenia tej decyzji lub czy państwo, którego obywatelstwo pierwotnie posiadała osoba ma obowiązek takiego stosowania prawa krajowego, aby wskazany skutek prawny nie nastąpił.
Trybunał stwierdził, że w chwili wydania decyzji w sprawie cofnięcia obywatelstwa Rottmanna był on obywatelem Niemiec. Tym samym mamy tu do czynienia z sytuacją nie związaną z prawem unijnym - państwo członkowskie podjęło jedynie decyzje w sprawie jednego ze swoich obywateli. Nie stanowi bowiem samo w sobie elementu trans granicznego, że skarżący skorzystał wcześniej z prawa do swobodnego przemieszczania się. Przypomina również, że zgodnie z utrwalonym już orzecznictwem (Micheletti i In C-179/98) określenie przesłanek nabycia i utraty obywatelstwa należy zgodnie z prawem międzynarodowym do kompetencji własnej państw członkowskich. Trybunał zaznaczył jednak, że fakt, iż dana dziedzina należy do zakresu właściwości państw członkowskich nie stoi na przeszkodzie, żeby w sytuacjach objętych prawem Unii rozpatrywane normy prawa krajowego były zgodne z tym prawem. W związku z tym, iż na skutek utraty obywatelstwa krajowego skarżący znajdzie się w sytuacji, która może spowodować utratę statusu przyznanego w art. 17 WE sprawa ta należy do zakresu prawa Unii. W związku z tym Trybunał uznał, iż państwa członkowskie powinny wykonywać swoje kompetencje w dziedzinie dotyczącej obywatelstwa z poszanowaniem prawa Unii. Nie narusza to zasady, zgodnie z którą państwa mają w tej materii kompetencje wyłączne. Ustanawia również zasadę, iż w przypadku obywatelstwa Unii wykonywanie tych uprawnień podlega kontroli sądowej prowadzonej w świetle prawa unijnego. W wyroku zaznaczono, że państwo ma prawo chronić szczególny stosunek solidarności i lojalności pomiędzy nim samym, a jego obywatelami. Jest to zgodne również z konwencją w sprawie ograniczenia bezpaństwowości (art. 8 ust 2). Podobnie Europejska Konwencja o obywatelstwie nie zakazuje państwu pozbawienia jednostki obywatelstwa, nawet jeśli wskutek tego stanie się ona bezpaństwowcem, w przypadku gdy obywatelstwo to zostało nabyte na skutek oszustwa. Jest to również zgodne z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka.
Trybunał zauważył również, że w przypadku kiedy z utrata obywatelstwa wiąże się z obywatelstwem Unii, sąd krajowy powinien zbadać, czy przedmiotowa decyzja w sprawie cofnięcia przyznania obywatelstwa jest zgodna z zasadą proporcjonalności co do konsekwencji (w świetle prawa unijnego i krajowego) jakie pociąga za sobą w odniesieniu do sytuacji osoby zainteresowanej,. Należy wziąć pod uwagę konsekwencje w odniesieniu do członków rodziny, zbadać, czy utrata obywatelstwa jest uzasadniona w stosunku do powagi popełnionego przez tą osobę naruszenia, czasu, który upłynął pomiędzy wydaniem decyzji w sprawie nadania obywatelstwa a decyzją w sprawie jego wycofania oraz możliwość przywrócenia osobie zainteresowanej obywatelstwa państwa jej pochodzenia. Państwo, którego obywatelstwo zostało nabyte przy pomocy podstępu nie jest zobowiązane do odstąpienia od cofnięcia nadania obywatelstwa tylko dlatego, że osobie zainteresowanej nie zostało przywrócone obywatelstwo państwa pierwotnego. Trybunał stwierdził również (w kwestii drugiego pytania prejudycjalnego), że to władze austriackie będą musiały ewentualnie wydać decyzję w sprawie tego, czy skarżący przed sadem krajowym odzyska swoje pierwotne obywatelstwo, a w razie potrzeby sąd austriacki orzeknie w kwestii zgodności z prawem tej decyzji w świetle analizowanego wyroku.
Jak można wywnioskować z wyroku Trybunał stanął na stanowisku, że art. 17 WE nie stoi na przeszkodzie cofnięcia przez państwo członkowskie obywatelstwa jeżeli zostało uzyskane na skutek podstępu. Należy jednak podejmując taka decyzję przestrzegać zasady proporcjonalności.
Jak zauważa dr A. Bodnar „prawo wspólnotowe pierwotne nie zawiera definicji obywatelstwa Unii Europejskiej. Przepisy TWE jedynie deklarują ustanowienie obywatelstwa Unii(..)”. Autor podkreśla dalej, że „nie jest możliwe posiadanie obywatelstwa Unii bez jednoczesnego posiadania obywatelstwa państwa członkowskiego.” zaznacza jednak, że jest to temat dyskusyjny w doktrynie. Podobne wątpliwości pojawiły się w kwestii, czy państwa członkowskie mogą pozbawić obywatelstwa krajowego, kiedy skutkuje to pozbawieniem obywatelstwa Unii. Wyrok Trybunału rozwiązał wszelkie wątpliwości, potwierdzając dominujący w doktrynie pogląd , że utrata obywatelstwa krajowego pociąga za sobą utratę obywatelstwa Unii oraz, że możliwe jest pozbawienie obywatelstwa krajowego z pozbawieniem obywatelstwa Unii. Trybunał ustalił również ograniczenia jakim podlega swoboda państw w decydowaniu o pozbawieniu obywatelstwa, wyraził bowiem zgodę na pozbawienie obywatelstwa państwa członkowskiego (nawet jeżeli skutkuje to utratą obywatelstwa Unii Europejskiej) jedynie przy zastosowaniu zasady proporcjonalności. Jest to kwestia istotna, gdyż nie zawsze będziemy mieli do czynienia z sytuacją kiedy ktoś ucieka się do podstępu chcąc nabyć obywatelstwo innego państwa tylko po to, aby nie móc odpowiadać za popełnione przestępstwo. Jednoznaczne stwierdzenie Trybunału, że każdy podstęp może skutkować pozbawieniem obywatelstwa byłoby zbyt ogólne i szkodliwe dla innych skarżących. Trybunał podkreślił też autonomię państw w kwestiach nie objętych kompetencjami Wspólnoty, potwierdził jednak swoje kompetencje do badania spraw z zakresu pozbawiania obywatelstwa. Uznał bowiem, że jeżeli jakieś działania w pływają bezpośrednio na sytuację obywatela w perspektywie prawa Wspólnotowego, to ETS jako organ sadowy Unii ma prawo to kontrolować. Mamy więc do czynienia (w pewnym sensie) z rozszerzeniem kompetencji Trybunału w tym zakresie. Może to skutkować stworzeniem wspólnych dla całej wspólnoty standardów w kwestii obywatelstwa.
Analizowana sprawa porusza również inny, bardzo ważny problem, mianowicie wpływu decyzji organów państwa na sytuacje jednostki w ramach WE. Trybunał wyjaśnia, że zgoda na badanie niektórych kwestii w kontekście prawa Unii Europejskiej nie narusza swobody państw. Wyrok ten może również w przyszłości pomóc ustalić kiedy w stosunkach obywatel - państwo mamy do czynienia z naruszeniem tylko prawa wewnętrznego, a kiedy już wspólnotowego (kwestia wcześniejszego skorzystania przez pana Rottmanna z prawa do swobody przemieszczania się). Istotą problemu jest bowiem, czy w danym momencie mamy do czynienia ze skutkiem skorzystania ze swobód gwarantowanych przez Wspólnotę lub czy analizowane działanie/ zaniechanie wywoła skutki w sferze prawa Unii.
Wyrok można uznać za przełomowy również z innego powodu. Dotychczasowe regulacje dotyczące obywatelstwa rzadko regulowały sytuacje związane z pozbawieniem obywatelstwa. Co prawda art. 15 pkt 2 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka stanowi, iż „Nie wolno nikogo pozbawić samowolnie obywatelstwa” należy się jednak zastanowić, czy w analizowanej sytuacji mamy do czynienia z „samowolnym pozbawieniem”. Wydaje się, iż nie, gdyż władze niemieckie działały zgodnie z krajowymi przepisami regulującymi tą kwestię. Bezpośrednio problematykę pozbawienia obywatelstwa porusza art. 7 Europejskiej konwencji o obywatelstwie, w której jednym z enumeratywnie wyliczonych warunków pozbawienia obywatelstwa ex lege jest nabycie obywatelstwa za pomocą oszustwa.
Jak zauważa prof. J. Jagielski „obywatelstwo jest jednym z podstawowych elementów kształtujących publiczny status osoby fizycznej, w dalszej kolejności oznaczający konkretne sytuacje jednostki wróżonych dziedzinach.”. Stąd tak ważne jest ustalenie sytuacji, w których państwo może nadać lub pozbawić obywatelstwa, tym bardziej jeśli wpływa to na prawa jednostki związane z jej pozycją w Unii Europejskiej. Analizowany wyrok ułatwił to zadanie. Ukazał również, iż prawo Trybunału Sprawiedliwości do badania danej sprawy coraz częściej musi się odnosić do kwestii pozornie nie objętych kompetencją prawa Wspólnotowego. Wyroki TS podkreślają jednak, że nawet najmniejszy skutek wykraczający poza prawo wewnętrzne przyznaje mu właściwość do badania danej sprawy.
Magdalena Sadowska
1) A. Bodnar, Obywatelstwo wielopoziomowe w europejskiej przestrzeni konstytucyjnej, Warszawa, 2006.
2) J. Galster, C. Mik, Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego. Zarys wykładu. Toruń 1996; J.Barcik, A. Bentkowska, Prawo Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony, Warszawa 2008
3) J. Jagielski, Obywatelstwo Polskie- zagadnienia podstawowe, Warszawa 1998
Pliki do pobrania:
Dodaj komentarz
Dodano: 2010-12-12 14:08:18
Modyfikowano: 2010-12-12 14:39:57
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
