Komentarz do dokumentu: Czasowe przebywanie osadzonych w przeludnionej celi (Orzeczenia)
Autor: Jan Konieczny Data dodania: 2009-10-16 15:33:25
Teza komentowanego wyroku Sądu Najwyższego wskazuje, że osadzenie skazanego w celi w warunkach, w których powierzchnia na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m², przy spełnieniu przesłanek określonych w art. 248 § 1 kkw, jest zgodne z prawem.
Przepis art. 248 § 1 kkw stanowi, że „W szczególnie uzasadnionych wypadkach dyrektor zakładu karnego lub aresztu śledczego może umieścić osadzonych, na czas określony, w warunkach, w których powierzchnia w celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m2. O takim umieszczeniu należy bezzwłocznie powiadomić sędziego penitencjarnego.”
Przesłanką umożliwiającą umieszczenie osadzonych w warunkach, w których powierzchnia w celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m², jest zatem zaistnienie szczególnie uzasadnionego wypadku. Ponadto, umieszczenie takie może być dokonane wyłącznie na czas określony.
Sądy orzekające w sprawie, w tym także Sąd Najwyższy, nie powzięły wątpliwości w zakresie zgodności art. 248 § 1 kkw z Konstytucją, uznając, iż przepis ten został należycie zredagowany, nie narusza praw człowieka i jego zastosowanie w praktyce nie powinno w zasadzie budzić zastrzeżeń.
Zgodnie z art. 193 Konstytucji: „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem.” W przedmiotowej sprawie zarówno Sąd Okręgowy, Sąd Apelacyjny, jak również Sąd Najwyższy nie dostrzegły potrzeby wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym co do zgodności art. 248 § 1 kkw z Konstytucją. W moim przekonaniu bezpośrednio wpłynęło to na treść analizowanego wyroku, w którym Sąd Najwyższy w kilku miejscach stwierdza, iż decyzje organów penitencjarnych oraz sądów były zgodne z prawem. W uzasadnieniu wyroku znajduje się twierdzenie, iż „przez należy rozumieć niezgodność z konstytucyjnie rozumianymi źródłami prawa, czyli Konstytucją, ustawami, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi oraz rozporządzeniami (...)”.
Gdyby którykolwiek ze składów orzekających zadał sobie pytanie, czy umieszczenie osadzonego w warunkach, w których powierzchnia w celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m², w oparciu o dyspozycję art. 248 § 1 kkw, jest zachowaniem zgodnym z przepisami Konstytucji, rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego mogłoby wyglądać zupełnie inaczej. Żaden z sądów nie dostrzegł jednak, że od odpowiedzi na tak postawione pytanie zależało prawidłowe rozstrzygnięcie toczącej się sprawy.
W okresie, w którym przedmiotową sprawą zajmowały się kolejne sądy została wniesiona do Trybunału Konstytucyjnego skarga konstytucyjna o stwierdzenie, że art. 248 § 1 kkw narusza wolności i prawa konstytucyjne wyrażone w art. 41 ust. 4 Konstytucji (traktowanie w sposób humanitarny w okresie odbywania kary pozbawienia wolności), art. 40 Konstytucji (zakaz karania w sposób okrutny, nieludzki i poniżający), art. 31 ust. 3 Konstytucji (ograniczenie konstytucyjnych praw skarżącego w sposób sprzeczny z zasadą proporcjonalności) oraz art. 2 Konstytucji (naruszenie zasady przyzwoitej legislacji i dostatecznej określoności przepisów prawa przez niepełne i niedookreślone uregulowanie pojęcia „czas określony”). Treścią zarzutu skarżącego było twierdzenie, iż na podstawie
art. 248 § 1 kkw, odbywa on karę pozbawienia wolności w pomieszczeniach, w których powierzchnia przypadająca na jednego skazanego jest niższa niż 3 m², przez cały okres odbywania kary. Wskazana skarga konstytucyjna dotyczyła zatem bezpośrednio problematyki, będącej przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w komentowanym wyroku, w którym odnaleźć można stwierdzenie, iż „(...) zapewnienie przez Państwo godziwych warunków odbywania kary pozbawienia wolności jest jednym z podstawowych wymagań demokratycznego państwa prawnego (...)”.
W związku z tym relewantnym dla oceny analizowanego orzeczenia jest przytoczenie fragmentów wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 maja 2008 roku (SK 25/2007), wydanego na skutek wniesienia wspomnianej skargi konstytucyjnej.
Trybunał Konstytucyjny uznał, iż art. 248 § 1 kkw jest niezgodny z art. 40, art. 41 ust. 4 i art. 2 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 31 ust. 3 Konstytucji, oraz orzekł, że przepis ten traci moc obowiązującą z upływem 18 (osiemnastu) miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. W konsekwencji tego wyroku przepis art. 248 § 1 kkw utraci moc obowiązującą 5 grudnia 2009 roku. W uzasadnieniu tego orzeczenia wskazano, że przeludnienie w więzieniach, na skutek stosowania art. 248 § 1 kkw, może powodować niehumanitarne traktowanie więźniów i prowadzić do naruszenia podstawowych praw człowieka. Trybunał Konstytucyjny zauważył, że „(...) Nadmierne zagęszczenie w celi może samo w sobie być kwalifikowane jako traktowanie niehumanitarne, a w razie wyjątkowej kumulacji różnych niedogodności – nawet jako tortura.(...)”.
Umieszczanie skazanych w pomieszczeniach, w których powierzchnia przypadająca na jednego skazanego jest niższa niż 3 m² w zasadzie wyklucza jakąkolwiek działalność resocjalizacyjną osadzonych, a więc uniemożliwia realizację celów kary. Nadto podkreślono, że redakcja art. 248 § 1 kkw stanowi naruszenie zasad przyzwoitej legislacji, wynikających z zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji). Przepis ten jest bowiem niejasny, nieprecyzyjny oraz umożliwia szeroką interpretację, a jego stosowanie w praktyce stało się nieplanowaną regułą, która w istocie zezwala arbitralnie na bezterminowe osadzenie w celi o powierzchni mniejszej niż 3 m². Podkreślić należy, że Trybunał Konstytucyjny nie wykluczył całkowicie możliwości czasowego osadzenia skazanych w warunkach poniżej ustawowego minimum z art. 110 kkw. Wskazał jednak, że „(...) Przepisy nie mogą pozostawiać wątpliwości co do wyjątkowości sytuacji, w których to może nastąpić, maksymalnego czasu umieszczenia skazanego w mniejszej celi, dopuszczalności i ewentualnych zasad wielokrotnego umieszczania w takiej celi oraz trybu takiego postępowania.”
W dalszej części uzasadnienia swego wyroku Trybunał Konstytucyjny uznał, że ograniczenie wolności i praw, o którym mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji, nie może mieć zastosowania do prawa do traktowania humanitarnego, wyrażonego w art. 40 i art. 41 ust. 4 Konstytucji, bowiem prawo to „ma charakter absolutny i nie może być w żadnych warunkach ograniczone”. Odroczenie utraty mocy obowiązującej art. 248 § 1 kkw zostało uargumentowane permanentnym przeludnieniem polskich zakładów karnych i brakiem wolnych miejsc w więzieniach. Podkreślono, że konieczne są odpowiednie zmiany w zakresie organizacji więziennictwa, a także polityki karnej, która powinna zmierzać „w kierunku szerszego wykorzystywania nieizolacyjnych środków karnych”.
W kontekście ustaleń poczynionych przez Trybunał Konstytucyjny wydaje się być uzasadnionym twierdzenie, iż teza komentowanego wyroku Sądu Najwyższego, jakoby osadzenie skazanego w celi w warunkach, w których powierzchnia na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m², przy spełnieniu przesłanek określonych w art. 248 § 1 kkw, było zgodne z prawem, nie powinna zostać zaaprobowana. Nieprecyzyjność oraz niejasność przesłanek zastosowania tego przepisu, tj. „w szczególnie uzasadnionych wypadkach” oraz „na czas określony”, powodująca możliwość arbitralnego i w zasadzie bezterminowego przetrzymywania osadzonych w warunkach niehumanitarnych, powoduje, iż teza Sądu Najwyższego wydaje się być sformułowaną bez należytego zastanowienia.
Działania organów penitencjarnych, podjęte na podstawie art. 248 § 1 kkw, w zasadzie zawsze można by uznać za zgodne z prawem, bowiem w sytuacji, gdy panuje permanentne przeludnienie zakładów karnych, a możliwość umieszczenia osadzonych w mniejszych celach ograniczona jest wyłącznie bliżej nieokreślonym zwrotem „na czas określony”, wykazanie, iż zostały spełnione przesłanki zastosowania art. 248 § 1 kkw jest zabiegiem stosunkowo prostym. Wynika to z faktu, iż redakcja tego przepisu umożliwia jego rozszerzającą wykładnię. Nie trzeba zatem przekonywać, że treść tego przepisu umożliwia łamanie prawa osadzonych do humanitarnego traktowania.
Przebywanie, zwłaszcza permanentne, na powierzchni mniejszej od 3 m² może przybierać formę nieludzkiego lub poniżającego traktowania, naruszającego godność człowieka. Dochodzi do tego w szczególności wówczas, gdy pobyt w takiej celi połączony jest z dodatkowymi dolegliwościami np. nie zapewnieniem podstawowych warunków sanitarnych, łóżek, odrębnych cel dla palących i niepalących itd.
Uważam, że powołany wyrok Trybunału Konstytucyjnego i jego uzasadnienie, jednoznacznie przesądzają o nietrafności sformułowanej w komentowanym wyroku tezy Sądu Najwyższego. Pozbawienie mocy obowiązującej art. 248 § 1 kkw w jego dotychczasowym brzmieniu było konieczne ze względu na potrzebę zagwarantowania konstytucyjnego prawa skazanych do humanitarnego traktowania. Odroczenie daty utraty mocy obowiązującej tego przepisu na dzień 5 grudnia 2009 roku stanowi wyraz rozsądnej i adekwatnej oceny stanu polskiego więziennictwa, które wymaga zasadniczych zmian organizacyjnych. W celu wprowadzenia realnej ochrony prawa skazanych do humanitarnego traktowania nie wystarczą odpowiednie zmiany legislacyjne. Niezbędnym jest przeznaczenie środków pieniężnych na potrzeby modernizacji istniejącej infrastruktury więziennej, a być może na budowę kolejnych zakładów karnych. Państwo powinno w trybie pilnym poprawić warunki bytowe więźniów. W przeciwnym razie narażone będzie na coraz liczniejsze skargi osadzonych do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zmniejszanie kosztów działalności zakładów karnych może stać się faktem tylko wtedy, gdy zmianie ulegnie polityka karna państwa. Wskazane jest dążenie do karania niegroźnych przestępców w sposób umożliwiający im pozostanie na wolności, przy jednoczesnym realizowaniu wobec nich programów resocjalizacyjnych.
Postulat ten może zostać zrealizowany poprzez częstsze orzekanie przez sądy kar ograniczenia wolności, które dotychczas rzadko były wymierzane. Działaniem w dobrym kierunku jest także wprowadzenie możliwości odbywania przez skazanego kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego na podstawie ustawy z dnia z dnia 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (Dz.U. z 2008 Nr172, poz.1069). Przyczynić się to może do zmniejszenia przeludnienia w zakładach karnych, a przez to do stworzenia bardziej humanitarnych warunków odbywania kary pozbawienia wolności przez osoby osadzone.
Jan Konieczny
Przepis art. 248 § 1 kkw stanowi, że „W szczególnie uzasadnionych wypadkach dyrektor zakładu karnego lub aresztu śledczego może umieścić osadzonych, na czas określony, w warunkach, w których powierzchnia w celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m2. O takim umieszczeniu należy bezzwłocznie powiadomić sędziego penitencjarnego.”
Przesłanką umożliwiającą umieszczenie osadzonych w warunkach, w których powierzchnia w celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m², jest zatem zaistnienie szczególnie uzasadnionego wypadku. Ponadto, umieszczenie takie może być dokonane wyłącznie na czas określony.
Sądy orzekające w sprawie, w tym także Sąd Najwyższy, nie powzięły wątpliwości w zakresie zgodności art. 248 § 1 kkw z Konstytucją, uznając, iż przepis ten został należycie zredagowany, nie narusza praw człowieka i jego zastosowanie w praktyce nie powinno w zasadzie budzić zastrzeżeń.
Zgodnie z art. 193 Konstytucji: „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem.” W przedmiotowej sprawie zarówno Sąd Okręgowy, Sąd Apelacyjny, jak również Sąd Najwyższy nie dostrzegły potrzeby wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym co do zgodności art. 248 § 1 kkw z Konstytucją. W moim przekonaniu bezpośrednio wpłynęło to na treść analizowanego wyroku, w którym Sąd Najwyższy w kilku miejscach stwierdza, iż decyzje organów penitencjarnych oraz sądów były zgodne z prawem. W uzasadnieniu wyroku znajduje się twierdzenie, iż „przez
Gdyby którykolwiek ze składów orzekających zadał sobie pytanie, czy umieszczenie osadzonego w warunkach, w których powierzchnia w celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m², w oparciu o dyspozycję art. 248 § 1 kkw, jest zachowaniem zgodnym z przepisami Konstytucji, rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego mogłoby wyglądać zupełnie inaczej. Żaden z sądów nie dostrzegł jednak, że od odpowiedzi na tak postawione pytanie zależało prawidłowe rozstrzygnięcie toczącej się sprawy.
W okresie, w którym przedmiotową sprawą zajmowały się kolejne sądy została wniesiona do Trybunału Konstytucyjnego skarga konstytucyjna o stwierdzenie, że art. 248 § 1 kkw narusza wolności i prawa konstytucyjne wyrażone w art. 41 ust. 4 Konstytucji (traktowanie w sposób humanitarny w okresie odbywania kary pozbawienia wolności), art. 40 Konstytucji (zakaz karania w sposób okrutny, nieludzki i poniżający), art. 31 ust. 3 Konstytucji (ograniczenie konstytucyjnych praw skarżącego w sposób sprzeczny z zasadą proporcjonalności) oraz art. 2 Konstytucji (naruszenie zasady przyzwoitej legislacji i dostatecznej określoności przepisów prawa przez niepełne i niedookreślone uregulowanie pojęcia „czas określony”). Treścią zarzutu skarżącego było twierdzenie, iż na podstawie
art. 248 § 1 kkw, odbywa on karę pozbawienia wolności w pomieszczeniach, w których powierzchnia przypadająca na jednego skazanego jest niższa niż 3 m², przez cały okres odbywania kary. Wskazana skarga konstytucyjna dotyczyła zatem bezpośrednio problematyki, będącej przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w komentowanym wyroku, w którym odnaleźć można stwierdzenie, iż „(...) zapewnienie przez Państwo godziwych warunków odbywania kary pozbawienia wolności jest jednym z podstawowych wymagań demokratycznego państwa prawnego (...)”.
W związku z tym relewantnym dla oceny analizowanego orzeczenia jest przytoczenie fragmentów wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 maja 2008 roku (SK 25/2007), wydanego na skutek wniesienia wspomnianej skargi konstytucyjnej.
Trybunał Konstytucyjny uznał, iż art. 248 § 1 kkw jest niezgodny z art. 40, art. 41 ust. 4 i art. 2 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 31 ust. 3 Konstytucji, oraz orzekł, że przepis ten traci moc obowiązującą z upływem 18 (osiemnastu) miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. W konsekwencji tego wyroku przepis art. 248 § 1 kkw utraci moc obowiązującą 5 grudnia 2009 roku. W uzasadnieniu tego orzeczenia wskazano, że przeludnienie w więzieniach, na skutek stosowania art. 248 § 1 kkw, może powodować niehumanitarne traktowanie więźniów i prowadzić do naruszenia podstawowych praw człowieka. Trybunał Konstytucyjny zauważył, że „(...) Nadmierne zagęszczenie w celi może samo w sobie być kwalifikowane jako traktowanie niehumanitarne, a w razie wyjątkowej kumulacji różnych niedogodności – nawet jako tortura.(...)”.
Umieszczanie skazanych w pomieszczeniach, w których powierzchnia przypadająca na jednego skazanego jest niższa niż 3 m² w zasadzie wyklucza jakąkolwiek działalność resocjalizacyjną osadzonych, a więc uniemożliwia realizację celów kary. Nadto podkreślono, że redakcja art. 248 § 1 kkw stanowi naruszenie zasad przyzwoitej legislacji, wynikających z zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji). Przepis ten jest bowiem niejasny, nieprecyzyjny oraz umożliwia szeroką interpretację, a jego stosowanie w praktyce stało się nieplanowaną regułą, która w istocie zezwala arbitralnie na bezterminowe osadzenie w celi o powierzchni mniejszej niż 3 m². Podkreślić należy, że Trybunał Konstytucyjny nie wykluczył całkowicie możliwości czasowego osadzenia skazanych w warunkach poniżej ustawowego minimum z art. 110 kkw. Wskazał jednak, że „(...) Przepisy nie mogą pozostawiać wątpliwości co do wyjątkowości sytuacji, w których to może nastąpić, maksymalnego czasu umieszczenia skazanego w mniejszej celi, dopuszczalności i ewentualnych zasad wielokrotnego umieszczania w takiej celi oraz trybu takiego postępowania.”
W dalszej części uzasadnienia swego wyroku Trybunał Konstytucyjny uznał, że ograniczenie wolności i praw, o którym mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji, nie może mieć zastosowania do prawa do traktowania humanitarnego, wyrażonego w art. 40 i art. 41 ust. 4 Konstytucji, bowiem prawo to „ma charakter absolutny i nie może być w żadnych warunkach ograniczone”. Odroczenie utraty mocy obowiązującej art. 248 § 1 kkw zostało uargumentowane permanentnym przeludnieniem polskich zakładów karnych i brakiem wolnych miejsc w więzieniach. Podkreślono, że konieczne są odpowiednie zmiany w zakresie organizacji więziennictwa, a także polityki karnej, która powinna zmierzać „w kierunku szerszego wykorzystywania nieizolacyjnych środków karnych”.
W kontekście ustaleń poczynionych przez Trybunał Konstytucyjny wydaje się być uzasadnionym twierdzenie, iż teza komentowanego wyroku Sądu Najwyższego, jakoby osadzenie skazanego w celi w warunkach, w których powierzchnia na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m², przy spełnieniu przesłanek określonych w art. 248 § 1 kkw, było zgodne z prawem, nie powinna zostać zaaprobowana. Nieprecyzyjność oraz niejasność przesłanek zastosowania tego przepisu, tj. „w szczególnie uzasadnionych wypadkach” oraz „na czas określony”, powodująca możliwość arbitralnego i w zasadzie bezterminowego przetrzymywania osadzonych w warunkach niehumanitarnych, powoduje, iż teza Sądu Najwyższego wydaje się być sformułowaną bez należytego zastanowienia.
Działania organów penitencjarnych, podjęte na podstawie art. 248 § 1 kkw, w zasadzie zawsze można by uznać za zgodne z prawem, bowiem w sytuacji, gdy panuje permanentne przeludnienie zakładów karnych, a możliwość umieszczenia osadzonych w mniejszych celach ograniczona jest wyłącznie bliżej nieokreślonym zwrotem „na czas określony”, wykazanie, iż zostały spełnione przesłanki zastosowania art. 248 § 1 kkw jest zabiegiem stosunkowo prostym. Wynika to z faktu, iż redakcja tego przepisu umożliwia jego rozszerzającą wykładnię. Nie trzeba zatem przekonywać, że treść tego przepisu umożliwia łamanie prawa osadzonych do humanitarnego traktowania.
Przebywanie, zwłaszcza permanentne, na powierzchni mniejszej od 3 m² może przybierać formę nieludzkiego lub poniżającego traktowania, naruszającego godność człowieka. Dochodzi do tego w szczególności wówczas, gdy pobyt w takiej celi połączony jest z dodatkowymi dolegliwościami np. nie zapewnieniem podstawowych warunków sanitarnych, łóżek, odrębnych cel dla palących i niepalących itd.
Uważam, że powołany wyrok Trybunału Konstytucyjnego i jego uzasadnienie, jednoznacznie przesądzają o nietrafności sformułowanej w komentowanym wyroku tezy Sądu Najwyższego. Pozbawienie mocy obowiązującej art. 248 § 1 kkw w jego dotychczasowym brzmieniu było konieczne ze względu na potrzebę zagwarantowania konstytucyjnego prawa skazanych do humanitarnego traktowania. Odroczenie daty utraty mocy obowiązującej tego przepisu na dzień 5 grudnia 2009 roku stanowi wyraz rozsądnej i adekwatnej oceny stanu polskiego więziennictwa, które wymaga zasadniczych zmian organizacyjnych. W celu wprowadzenia realnej ochrony prawa skazanych do humanitarnego traktowania nie wystarczą odpowiednie zmiany legislacyjne. Niezbędnym jest przeznaczenie środków pieniężnych na potrzeby modernizacji istniejącej infrastruktury więziennej, a być może na budowę kolejnych zakładów karnych. Państwo powinno w trybie pilnym poprawić warunki bytowe więźniów. W przeciwnym razie narażone będzie na coraz liczniejsze skargi osadzonych do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zmniejszanie kosztów działalności zakładów karnych może stać się faktem tylko wtedy, gdy zmianie ulegnie polityka karna państwa. Wskazane jest dążenie do karania niegroźnych przestępców w sposób umożliwiający im pozostanie na wolności, przy jednoczesnym realizowaniu wobec nich programów resocjalizacyjnych.
Postulat ten może zostać zrealizowany poprzez częstsze orzekanie przez sądy kar ograniczenia wolności, które dotychczas rzadko były wymierzane. Działaniem w dobrym kierunku jest także wprowadzenie możliwości odbywania przez skazanego kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego na podstawie ustawy z dnia z dnia 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (Dz.U. z 2008 Nr172, poz.1069). Przyczynić się to może do zmniejszenia przeludnienia w zakładach karnych, a przez to do stworzenia bardziej humanitarnych warunków odbywania kary pozbawienia wolności przez osoby osadzone.
Jan Konieczny
©2008 Wydział Prawa i Administracji UW. Wszelkie prawa zastrzeżone :: system CMS: MG
